ESCHOOL

Фонетика бөлімі

Фонетика – қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, дыбыстардың түрлерін, олардың артикуляциялық ерекшеліктерін және тілдегі дыбыстардың үйлесімін зерттейтін грамматикалық бөлім. Фонетика тілдің дұрыс және түсінікті сөйлесуге негіз болып табылады. Бұл бөлімде қазақ тілінің дыбыстық қоры, дауысты және дауыссыз дыбыстар, фонетикалық заңдылықтар, дыбыстардың үйлесімділігі сияқты тақырыптар қарастырылады.
Дыбыстар мен олардың түрлері
Қазақ тілінің фонетикалық жүйесі екі негізгі дыбыс түрінен тұрады: дауысты дыбыстар (гласные) және дауыссыз дыбыстар (консонанты). Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Дауысты дыбыстар
Дауысты дыбыстар – тілдің негізін құрайтын, дауыс жолының еркін ағып шығуына байланысты пайда болатын дыбыстар. Қазақ тілінде 21 дауысты дыбыс бар. Олар әрі қысқа, әрі ұзын болуы мүмкін.
Дауысты дыбыстардың түрлері:
Алты дауысты дыбыс:
Алдыңғы дауыстар: а, ә, е, і, о, ө
Артқы дауыстар: у, ұ, ү, ы, ы, ө
Мысалдар:
а: алма
ә: аң
е: есік
і: үй
о: отбасы
ө: өрмекші
у: ұшақ
ұ: ұлы
ү: үміт
ы: ыстық
Дауыссыз дыбыстар
Дауыссыз дыбыстар – дауыс жолының толық еркін ағып шығуына кедергі келтіретін, тілдің әртүрлі позицияларында шығатын дыбыстар. Қазақ тілінде 21 дауыссыз дыбыс бар.
Дауыссыз дыбыстардың түрлері:
Ортаңғы дауыссыздар: б, п, д, т, г, к, ғ, қ, м, н, л, р, с, ш, ж, ч, ҫ, ң, х, һ, ц
Мысалдар:
б: бала
п: пара
д: дом
т: тай
г: ғарыш
к: кітап
ғ: ғажап
қ: қала
м: мұз
н: ағаш
л: қала
р: раушан
с: сыр
ш: шөп
ж: жылқы
ч: төрт
ҫ: жүрек (жұмыс)
ң: аң
х: хикая
һ: аһалай
ц: ақша
Фонетикалық заңдылықтар
Қазақ тілінде дыбыстардың бір-бірімен үйлесімділігі мен өзгерістері белгілі фонетикалық заңдылықтарға сәйкес жүзеге асады. Бұл заңдылықтар тілдің дыбыстық құрылымын қалыптастырады.
Үйлесімділік (Harmony)
Үйлесімділік – қазақ тілінде дауысты дыбыстардың үндестік құру принципі. Дауысты дыбыстар алдыңғы немесе артқы болуына байланысты үйлесім табады.
Алдыңғы үйлесімділік:
Егер сөздің бірінші дауысты дыбысы алдыңғы болса, қалған дауыстар да алдыңғы болады.
Мысал: көркем (көр + кем)
Артқы үйлесімділік:
Егер сөздің бірінші дауысты дыбысы артқы болса, қалған дауыстар да артқы болады.
Мысал: қолай (қол + ай)
Ассимиляция
Ассимиляция – бір дыбыстың өзге дыбыстың артикуляциялық қасиеттеріне әсер етіп өзгеруі процесі. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстардың кейбір түрлері жақын дыбыстарға қарай өзгеруі мүмкін.
Мысал:
Қазақстан сөзінде «н» дыбысы «қ» дыбысына жақындайды.
Үндеудің ерекшеліктері
Қазақ тілінде әр дауысты дыбыстың өзіндік үндеуі бар, олар дыбыстардың айтылу ерекшеліктерін анықтайды.
Мысалдар:
а – ашық үндеуі бар (алма)
ә – орта үндеуі бар (әжелер)
Дыбыстардың артикуляциялық ерекшеліктері
Дыбыстардың артикуляциясы олардың қалай айтылатынын анықтайды. Артикуляция – дыбысты шығару үшін тілдің, еріндердің және дауыс жолының қозғалысы.
Жұмсақтық және қаттылық
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстардың жұмсақ немесе қатты артикуляциясы олардың айтылу ерекшеліктерін анықтайды.
Қатты дауыссыз дыбыстар:
Қатты дыбыстар дыбыстау барысында дауыс жолында қысым жоғары болады.
Мысал: к (кітап), т (тау)
Жұмсақ дауыссыз дыбыстар:
Жұмсақ дыбыстар дыбыстау барысында дауыс жолында қысым төмен болады.
Мысал: ж (жылқы), ш (шөп)
Моментарлық дыбыстар
Қазақ тілінде кейбір дыбыстар бір дыбыстан кейінгі дыбыстың артикуляциялық қасиеттеріне әсер етеді.
Мысал:
Ғарыш сөзінде «ғ» дыбысы «а» дыбысына әсер етіп, оны ашық үндеуге айналдырады.
Дыбыстардың позициялық ерекшеліктері
Дыбыстардың сөз ішіндегі орналасу орны олардың айтылу ерекшеліктерін анықтайды.
Сөз басындағы дыбыстар
Сөз басындағы дыбыстар көбінесе ашық әрі анық айтылатын ерекшеліктерге ие.
Мысал:
Ата (ата)
Сөз ортасындағы дыбыстар
Сөз ортасындағы дыбыстардың айтылуы сөздің жалпы үйлесімділігіне байланысты өзгереді.
Мысал:
Кітап (кі-тап)
Сөз соңындағы дыбыстар
Сөз соңындағы дыбыстар көбінесе анық айтылмай, сөздің дыбыстық құрылымын толықтырады.
Мысал:
Бала (ба-ла)
Қорытынды
Фонетика бөлімі қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, дыбыстардың түрлерін, олардың артикуляциялық ерекшеліктерін және тілдегі дыбыстардың үйлесімін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың ерекшеліктерін, фонетикалық заңдылықтарды меңгеру арқылы оқушылар қазақ тілін дұрыс және түсінікті сөйлей алады. Фонетика бөлімін меңгеру тілдің дыбыстық байлығын бағалауға және оны шығармашылық тұрғыда қолдануға негіз қалайды.