ESCHOOL

Грамматика

Ағылшын тілінің грамматикасына кіріспе
Грамматика — бұл тілдегі сөйлемдерді құру ережелерінің жүйесі. Грамматиканы үйрену ойды дұрыс білдіруге, басқаларды түсінуге және сауатты сөйлемдер құруға көмектеседі. Осы бөлімде біз ағылшын грамматикасының негізгі құрамдас бөліктерін қарастырамыз: морфологияны, фонологияны, сөз таптарын және сөйлем құру ережелерін.

1. Морфология және Фонология Ағылшын Тілі
1.1 Морфология
Морфология сөздердің құрылымы мен олардың бөлімдерін (морфемаларды) зерттейді. Ағылшын тілінде бірнеше типтегі морфемалар бар:
Сөз түбірі — сөздің негізгі бөлігі, оның мағынасын білдіреді (мысалы, «play» сөзі «playing» сөзінде).
Алға қосымша (prefix) — түбірдің алдында қосылып, мағынаны өзгертеді (мысалы, «un-» алға қосымшасы «unhappy» сөзінде).
Артқы қосымша (suffix) — түбірдің соңына қосылып, сөздің формасын өзгертеді (мысалы, «-ing» артқы қосымшасы «playing» сөзінде).
Мысалдар:
Happy (қуанышты) → Unhappy (қуанышты емес)
Play (ойнау) → Playing (ойнап тұрған)
1.2 Фонология
Фонология тілдің дыбыстық жүйесін зерттейді. Ағылшын тілінде маңызды факторлар:
Дыбыстар (фонемалар) — дыбыстық жүйенің негізгі бірліктері (мысалы, /p/, /b/, /t/).
Негізгі екпін (stress) — сөздің бір буынын немесе сөйлемнің бір сөзін айқындау.
Интонация — сөйлеудің әуені, ол сөз тіркестерінің мағынасын өзгерте алады.
Мысалдар:
record (есептік зат есім) және record (етістік) сөздері екпіннің орналасуынан ерекшеленеді.
Сұрау интонациясы сөйлемнің соңында көтеріледі: «Are you coming?» (Сен келе жатасың ба?)

2. Сөз Таптары
Ағылшын тілінде бірнеше сөз таптары бар, әрқайсысы сөйлемдегі өз функциясын атқарады. Негізгі сөз таптарын қарастырайық.
2.1 Есімдіктер (Nouns)
Есімдіктер заттарды, адамдарды, орындарды, идеяларды және құбылыстарды білдіреді.
Есімдіктердің санаттары:
Жалпы атаулар (common nouns): күнделікті заттар (мысалы, dog – ит, city – қала).
Ерекше атаулар (proper nouns): бірегей атаулар (мысалы, London – Лондон, John – Джон).
Саны бар есімдіктер (countable nouns): санайтын есімдіктер (мысалы, book – кітап, apple – алма).
Саны жоқ есімдіктер (uncountable nouns): санауға болмайтын есімдіктер (мысалы, water – су, information – ақпарат).
Абстрактты есімдіктер (abstract nouns): идеялар мен ұғымдар (мысалы, happiness – бақыт, freedom – еркіндік).
Нақты есімдіктер (concrete nouns): материалдық заттар (мысалы, table – үстел, car – автомобиль).
Мысалдар:
Cat (мысық) — санды есімдік.
Information (ақпарат) — сансыз есімдік.
2.2 Сын есімдер (Adjectives)
Сын есімдер есімдіктердің сапаларын немесе қасиеттерін сипаттайды.
Салыстыру дәрежелері:
Позитивтік дәрежесі: базалық форма (мысалы, happy – қуанышты).
Салыстырмалы дәрежесі: екі затты салыстыру (мысалы, happier – қуаныштырақ).
Үлкен дәрежесі: ең жоғары дәрежені білдіреді (мысалы, happiest – ең қуанышты).
Мысалдар:
Big (үлкен) → bigger (үлкенірек) → biggest (ең үлкен).
Beautiful (әдемі) → more beautiful (әдемірақ) → most beautiful (ең әдемі).
2.3 Сан есімдер (Numerals)
Сан есімдер заттардың санын немесе тәртібін білдіреді.
Сан есімдердің түрлері:
Кардинал сан есімдер (cardinal numerals): санын білдіреді (мысалы, one – бір, two – екі).
Порядковый сан есімдер (ordinal numerals): тәртібін білдіреді (мысалы, first – бірінші, second – екінші).
Мысалдар:
Three cats (үш мысық).
She finished first (Ол бірінші болып аяқтады).
2.4 Есімдіктер (Pronouns)
Есімдіктер сөйлемде есімдіктерді ауыстырады.
Есімдіктердің түрлері:
Жеке есімдіктер (personal pronouns): I, you, he, she, it, we, they.
Иелік есімдіктер (possessive pronouns): my, your, his, her, its, our, their.
Өздік есімдіктер (reflexive pronouns): myself, yourself, himself, herself, itself, ourselves, yourselves, themselves.
Сұраулы есімдіктер (interrogative pronouns): who, whom, whose, which, what.
Салалы есімдіктер (relative pronouns): who, whom, whose, which, that.
Белгісіз есімдіктер (indefinite pronouns): someone, anything, none, each.
Мысалдар:
She is reading a book (Ол кітап оқып жатыр).
This is mine (Бұл менің).
2.5 Етістіктер (Verbs)
Етістіктер әрекеттерді, жағдайларды немесе процестерді білдіреді.
Етістіктердің түрлері:
Негізгі етістіктер (main verbs): негізгі әрекетті білдіреді (мысалы, run – жүгіру, eat – жеу).
Көмекші етістіктер (auxiliary verbs): уақыттар мен формаларды құру үшін қолданылады (мысалы, be, have, do).
Модальді етістіктер (modal verbs): мүмкіндікті, қажеттілікті, рұқсатты білдіреді (мысалы, can, must, should).
Етістік уақыттары:
Қазіргі шақ (Present Tense)
Қарапайым қазіргі шақ (Present Simple)
Қазіргі жалғасып жатқан шақ (Present Continuous)
Қазіргі толық шақ (Present Perfect)
Қазіргі толық жалғасып жатқан шақ (Present Perfect Continuous)
Өткен шақ (Past Tense)
Қарапайым өткен шақ (Past Simple)
Өткен жалғасып жатқан шақ (Past Continuous)
Өткен толық шақ (Past Perfect)
Өткен толық жалғасып жатқан шақ (Past Perfect Continuous)
Болашақ шақ (Future Tense)
Қарапайым болашақ шақ (Future Simple)
Болашақ жалғасып жатқан шақ (Future Continuous)
Болашақ толық шақ (Future Perfect)
Болашақ толық жалғасып жатқан шақ (Future Perfect Continuous)
Уақыттардың егжей-тегжейлі қарастырылуы:
2.5.1 Қазіргі Толық Жалғасып Жатқан Шақ (Present Perfect Continuous)
Құрамы: have/has + been + -ing жалғауы бар етістік
Пайдаланылуы:
Әрекет өткенде басталып, қазіргі сәтке дейін жалғасып келеді.
Әрекет жақында аяқталды, бірақ қазіргі уақытта оның салдары бар.
Мысалдар:
I have been studying for two hours. (Мен екі сағат бойы оқып келемін.)
She has been working here since 2015. (Ол 2015 жылдан бері мұнда жұмыс істейді.)
2.5.2 Өткен Толық Жалғасып Жатқан Шақ (Past Perfect Continuous)
Құрамы: had + been + -ing жалғауы бар етістік
Пайдаланылуы:
Әрекет өткен шақтағы басқа әрекетке дейін болып жатыр.
Әрекет өткен шақтағы белгілі бір сәтке дейін белгілі бір уақыт бойы болды.
Мысалдар:
They had been traveling for days before they arrived. (Олар келгенге дейін бірнеше күн бойы саяхаттап жүрді.)
She had been reading when the phone rang. (Телефон қоңырау шалғанда ол оқып жүрді.)
2.5.3 Герундий (Gerund)
Құрамы: -ing жалғауы бар етістік, зат есімінің қызметін атқарады.
Пайдаланылуы:
Алдыңғы сөздерден кейін: I am interested in learning English.
Бастауыш ретінде: Swimming is fun.
Толықтауыш ретінде: She enjoys reading.
Мысалдар:
Running is good for health. (Жүгіру денсаулық үшін пайдалы.)
He is good at drawing. (Ол сурет салуды жақсы көреді.)
2.6 Үстеулер (Adverbs)
Үстеулер етістіктерді, сын есімдерді немесе басқа үстеулерді сипаттайды, әрекеттің тәсілін, уақытын, орнын, дәрежесін көрсетеді.
Үстеулердің түрлері:
Әрекет тәсіліне қатысты үстеулер (manner): quickly, slowly.
Уақытқа қатысты үстеулер (time): now, then, yesterday.
Орналасуға қатысты үстеулер (place): here, there, everywhere.
Дәрежеге қатысты үстеулер (degree): very, quite, too.
Үстеулерді құру:
Көп жағдайда сын есімдерге -ly қосымшасы қосылады: quick → quickly.
Кейбір үстеулердің ерекше формалары бар: good → well, fast → fast, hard → hard.
Мысалдар:
She sings beautifully. (Ол әдемі ән салады.)
They will arrive tomorrow. (Олар ертең келеді.)
2.7 Көмекшілер (Prepositions)
Көмекшілер сөйлемдегі сөздердің арасындағы қатынастарды көрсетеді, орын, уақыт, бағыт және басқа қатынастарды білдіреді.
Көмекшілердің түрлері:
Орналасуға қатысты көмегішілер (place prepositions): in, on, at, under, above.
Уақытқа қатысты көмегішілер (time prepositions): before, after, during, since, for.
Бағытқа қатысты көмегішілер (direction prepositions): to, towards, into, through.
Басқа көмегішілер: with, without, about, of.
Фразалық көмегішілер (phrasal prepositions):
Бірнеше сөзден тұрып, көмегіші қызметін атқаратын сөз тіркестері: in front of, next to, because of.
Мысалдар:
The book is on the table. (Кітап үстелде.)
She arrived before noon. (Ол түске дейін келді.)
He walked towards the park. (Ол саябаққа қарай жүрді.)
2.8 Бекіткіштер (Conjunctions)
Бекіткіштер сөздерді, сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді біріктіреді.
Бекіткіштердің түрлері:
Үйлестіруші бекіткіштер (coordinating conjunctions): and, but, or, nor, for, so, yet.
Тәуелді бекіткіштер (subordinating conjunctions): because, although, since, if, when, while.
Сәйкес бекіткіштер (correlative conjunctions): either…or, neither…nor, both…and.
Мысалдар:
I want tea and coffee. (Мен шай мен кофе ішкім келеді.)
She is smart but lazy. (Ол ақылды, бірақ жалқау.)
If it rains, we will stay home. (Егер жаңбыр жауса, біз үйде қаламыз.)

3. Сөйлемдерді Құру
Дұрыс сөйлем құру — ағылшын тілінде маңызды дағды. Негізгі сөйлем түрлері мен сөйлем құру ережелерін қарастырайық.
3.1 Негізгі сөйлем түрлері
Ауызша сөйлемдер (Declarative): мәлімдеме білдіреді.
She likes apples. (Ол алмаларды жақсы көреді.)
Теріс сөйлемдер (Negative): терістеу білдіреді.
He does not like oranges. (Ол апельсиндерді жақсы көрмейді.)
Сұрау сөйлемдер (Interrogative): сұрақ қояды.
Do you like bananas? (Сен банандарды жақсы көресің бе?)
Буйымдық сөйлемдер (Imperative): бұйрық, өтініш немесе кеңес білдіреді.
Please close the door. (Өтінемін, есікті жау.)
3.2 Қарапайым сөйлем құрылымы
Негізгі құрылымы:
Тақырып (Subject) + Баяндауыш (Predicate) + Толықтауыш (Object)
Мысал:
She (Subject) reads (Predicate) a book (Object). (Ол кітап оқиды.)
3.3 Сөздердің тәртібі
Ағылшын тілінде сөздердің тәртібі бекітілген, бұл сөйлемнің дұрыс түсінілуі үшін маңызды.
Жалпы тәртібі:
Тақырып + Баяндауыш + Толықтауыш
Мысал:
They (Subject) are playing (Predicate) football (Object). (Олар футбол ойнап жатыр.)
3.4 Сұрау сөйлемдері
Сұрау сөйлемдерін құру үшін жиі көмекші етістіктер (do, does, did және т.б.) қолданылады.
Формула:
Көмекші етістік + Тақырып + Негізгі етістік
Мысалдар:
Do you like pizza? (Сен пиццаны жақсы көресің бе?)
Has she finished her homework? (Ол үй тапсырмасын аяқтады ма?)
3.5 Теріс сөйлемдер
Теріс сөйлемдерді құру үшін көмекші етістіктер мен not бөлшегі қолданылады.
Формула:
Тақырып + Көмекші етістік + not + Негізгі етістік
Мысалдар:
He does not (doesn’t) play basketball. (Ол баскетбол ойламайды.)
They have not (haven’t) seen the movie. (Олар фильмді көрмеді.)

4. Қосымша Тақырыптар
4.1 Сын есімдердің салыстыру дәрежелері
Позитивтік дәрежесі — сын есімнің базалық формасы.
Tall (ұзын)
Салыстырмалы дәрежесі — екі затты салыстыру үшін, көбінесе -er қосымшасымен немесе more сөзінің көмегімен қолданылады.
Taller немесе more beautiful.
Үлкен дәрежесі — үш және одан да көп затты салыстыру үшін, көбінесе -est қосымшасымен немесе most сөзінің көмегімен қолданылады.
Tallest немесе most beautiful.
Мысалдар:
This tree is taller than that one. (Бұл ағаш сол ағаштан ұзын.)
She is the most intelligent student in the class. (Ол сыныптағы ең ақылды оқушы.)
4.2 Есімдіктердің түрлері
Жеке есімдіктер:
I, you, he, she, it, we, they.
Иелік есімдіктер:
My, your, his, her, its, our, their.
Өздік есімдіктер:
Myself, yourself, himself, herself, itself, ourselves, yourselves, themselves.
Сұраулы есімдіктер:
Who, whom, whose, which, what.
Салалы есімдіктер:
Who, whom, whose, which, that.
Белгісіз есімдіктер:
Someone, anyone, everyone, no one, something, anything, everything, nothing.
Қолдану мысалдары:
She gave me her book. (иелік есімдігі)
They did it themselves. (өздік есімдігі)
What are you doing? (сұраулы есімдігі)
4.3 Фразалық Көмекшілер
Фразалық көмегішілер бірнеше сөзден тұрады және көмегіші қызметін атқарады.
Мысалдар:
In front of — In front of the house (Үй алдында)
Next to — She sits next to me (Ол маған жаныма отырады)
Because of — He was late because of the traffic (Ол жол қозғалысы себебінен кешікті.)
4.4 Үстеулерді Құру
Құру ережелері:
Сын есімдерге -ly қосымшасын қосу.
Quick → Quickly
Happy → Happily
Кейбір үстеулердің ерекше формасы бар:
Good → Well
Fast → Fast
Hard → Hard
Мысалдар:
She runs quickly. (Ол тез жүгіреді.)
He speaks well. (Ол жақсы сөйлейді.)

Қорытынды
Ағылшын грамматикасын үйрену уақыт пен жаттығуды талап етеді. Сөз таптарының өзара әрекеттесуін түсіну сөйлемдерді дұрыс және түсінікті құруға мүмкіндік береді. Тұрақты жаттығулар және білімді практикада қолдану ағылшын грамматикасын сенімді қолдануға көмектеседі.

Грамматиканы Үйренуге Кеңестер
Қайталау және жаттығу: Үйренген тақырыптарды үнемі қайталап, жаттығуларды орындаңыз.
Ағылшын тілінде оқу: Кітаптар, мақалалар және басқа материалдарды ағылшын тілінде оқып, грамматикалық құрылымдарға назар аударыңыз.
Жазу және сөйлеу: Эссе, күнделік жазыңыз және ағылшын тілінде сөйлеп, үйренген грамматикалық ережелерді қолданыңыз.
Оқу материалдарын пайдалану: Грамматиканы үйрену үшін оқулықтар, онлайн ресурстар және қолданбаларды қолданыңыз.
Кері байланыс алу: Мұғалімдерден немесе тілдің ана тілінде сөйлейтіндерден кері байланыс алып, қателерді түзетіңіз және дағдыларыңызды жақсартыңыз.

Пайдалы Ресурстар
Онлайн жаттығулар: Grammarly, British Council
Бейне сабақтар: English with Lucy YouTube каналы, BBC Learning English
Қолданбалар: Duolingo, Memrise, Quizlet