ESCHOOL

Морфология бөлімі

Морфология – қазақ тілінің сөз құрылымын, сөз таптарын, сөздердің түрленуін және сөздердің бір-бірімен байланысын зерттейтін грамматикалық бөлім. Морфология тілдің мағыналық және грамматикалық құрылымын түсінуге көмектеседі, сөздердің қалай құрылғанын және олардың сөйлем ішіндегі рөлін анықтайды. Бұл бөлімде сөз таптары, сөздердің түрленуі, сөзжасау процестері және морфемалар қарастырылады.
Сөз таптары
Қазақ тілінде сөздер сөз таптарына бөлінеді. Әр сөз таптың өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері бар. Мұнда негізгі сөз таптары қарастырылады:
1. Атауыш сөздер
Атауыш сөздер – зат есімдер, есімдік сөздер, сан есімдер және сын есімдерден тұрады. Олар заттарды, адамдарды, орындарды, сандық мөлшерді немесе сапаны білдіреді.
Зат есімдер: Нақты заттарды немесе ұғымдарды атау үшін қолданылады.
Мысалдар: кітап, үй, ағаш, адам
Сын есімдер: Заттың қасиеттерін, сапаларын сипаттайды.
Мысалдар: үлкен, әдемі, жылдам, қызыл
Сан есімдер: Заттың санын немесе тәртібін көрсетеді.
Мысалдар: бір, екі, үш, бірінші, екінші
Есімдік сөздер: Зат есімдердің орнына қолданылатын сөздер.
Мысалдар: мен, сен, ол, біз, сіз, олар
2. Етістік сөздер
Етістік сөздер – іс-әрекетті, жағдайды немесе күйді білдіретін сөздер. Олар сөйлемдегі баяндауыш болып табылады.
Мысалдар: жүгіру, оқу, ойнау, тұру, келу
3. Шылау сөздер
Шылау сөздер – сөйлем мүшелерін немесе сөйлемдерді қосып, олардың арасындағы байланысты көрсететін сөздер. Олар қосымша мағына бермейді, тек құрылымдық рөл атқарады.
Мысалдар: және, немесе, бірақ, сондықтан, өйткені
4. Баяндауыш сөздер
Баяндауыш сөздер – әдетте мақала-мәтелдер, үкім, сұрау сөздерінен тұрады. Олар сөйлемдегі ақпаратты жеткізеді.
Мысалдар: Мақал-мәтелдер: «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей.», Үкім: «Кел!», Сұрау сөздер: «Қалайсың?», «Не істеп жүрсің?»
Сөздердің түрленуі
Сөздердің түрленуі – сөздердің грамматикалық қатынасын, мағынасын өзгерту үшін олардың негізгі формаларына әртүрлі жалғаулардың қосылуы. Түрлену процесі сөздердің сөйлем ішіндегі қызметін анықтайды.
1. Жеке түрлену (инфлексия)
Жеке түрлену – сөздің түбіріне грамматикалық мағына беретін жалғаулардың қосылуы арқылы жүзеге асады.
Зат есімдердің түрленуі:
Септік жүйесі: Қазақ тілінде алты септік бар – атаулы, табыс, барыс, жатыс, шығыс, кіндікті септіктер.
Мысалдар:
Атауылы септік: кітап оқылады.
Табыс септік: кітап оқимын.
Барыс септік: кітапқа жазамын.
Жатыс септік: кітапта жазылған.
Шығыс септік: кітаптан оқимын.
Кіндікті септік: кітапты досыма бердім.
Етістіктердің түрленуі:
Шақтар: өткен, қазіргі және келер шақ.
Мысалдар:
Өткен шақ: оқыдым
Қазіргі шақ: оқимын
Келер шақ: оқимын
Етістіктің түрі: бастауыш, жалғасым, етістік аяқталған.
2. Қосымша түрлену (агглютинация)
Қосымша түрлену – сөздердің түбіріне қосымша грамматикалық мағынаны беретін бірнеше жалғаулардың бірінен соң бірін қосылуы.
Мысалдар:
Кітапханаларға: кітапхана + -лар (көбірек мағына) + -ға (барыс септік)
Жазушыларымыздың: жазушы + -лар (көбірек мағына) + -ымыз (меншіктілік)
Сөзжасау процесі
Сөзжасау процесі – жаңа сөздерді құру әдістері мен тәсілдерін зерттейді. Қазақ тілінде сөздер түрлі тәсілдермен жасалады:
1. Туынды сөздер
Туынды сөздер – негізгі сөзге жұрнақтар қосу арқылы жасалады.
Мысалдар:
Кітап + -хана = кітапхана
Жаз + -ушы = жазушы
Білім + -тік = білімтік
2. Қос сөздер (композиция)
Қос сөздер – екі немесе бірнеше сөздің бірігуі арқылы жаңа сөз немесе сөз тіркесі құрылады.
Мысалдар:
Ақылды адам
Күн сәулесі
Тау биігі
3. Қайталанымдар
Қайталанымдар – бір сөзді бірнеше рет қайталау арқылы жаңа мағына беру.
Мысалдар:
Қайра-қайра – өте қайратты
Жігер-жігер – үлкен жігермен
4. Қысқарту
Қысқарту – сөздің ұзындығын қысқарту арқылы жаңа сөз жасау.
Мысалдар:
Телефон → Тел
Университет → Универ
Инженер → Инж
Морфемалар
Морфемалар – сөздің ең кіші мағыналы бірлігі. Морфемалар түбір, қосымша және жалғау түрінде болады.
1. Түбір
Түбір – сөздің негізгі мағынасы бар бөлімі.
Мысалдар:
Кітап
Жаз
Білім
2. Қосымша
Қосымша – түбірге грамматикалық немесе семантикалық мағына қосатын морфема.
Мысалдар:
Кітап + -хана = кітапхана
Жаз + -ушы = жазушы
3. Жұрнақ
Жұрнақ – сөздің грамматикалық мағынасын өзгерту немесе толықтыру үшін түбірге қосылатын морфема.
Мысалдар:
Кітап + -ты (табыс септік) = кітапты
Бала + -ға (барыс септік) = балаға
Сөздердің қызметі
Сөздер сөйлемде әртүрлі қызмет атқарады. Әр сөз таптың сөйлемдегі рөлі мен қызметі әр түрлі.
1. Бастауыш
Бастауыш – сөйлемдегі негізгі субъект, іс-әрекетті жүзеге асыратын тұлға немесе зат.
Мысалдар:
Бала ойнайды.
Ол кітап оқиды.
2. Баяндауыш
Баяндауыш – сөйлемдегі іс-әрекетті немесе жағдайды білдіретін сөз.
Мысалдар:
Бала ойнайды.
Ол кітап оқиды.
3. Толықтауыш
Толықтауыш – баяндауышты толықтырып, оның мағынасын нақтылайтын сөз немесе сөз тіркесі.
Мысалдар:
Мен достарыма хат жазамын.
Ол кітапты оқиды.
4. Анықтауыш
Анықтауыш – бастауышты немесе толықтауышты сипаттайтын сөз немесе сөз тіркесі.
Мысалдар:
Жасыл ағаш өсуде.
Мен өткен аптада саяхаттадым.
Морфологиялық заңдылықтар
Морфологиялық заңдылықтар – сөздердің құрылымын, түрленуін және сөзжасау процесін реттейтін ережелер.
1. Сөздердің түбірлік өзгеруі
Сөздердің түбірлері кейбір грамматикалық формаға ауысқанда өзгеруі мүмкін.
Мысалдар:
Жаз (түбір) → жазушы (қосымша арқылы өзгеру)
Кітап (түбір) → кітапхан (қосымша арқылы өзгеру)
2. Жалғаулардың үйлесімділігі
Жалғаулар сөздің дыбыстық үйлесімділігіне сәйкес қосылады.
Мысалдар:
Кітап + -ты = кітапты (тікелей үйлесімділік)
Бала + -ға = балаға (тиіс үйлесімділік)
3. Қосымшалардың бірігуі
Қосымшалар түбірге қосылғанда олардың бір-бірімен үйлесімділігі маңызды.
Мысалдар:
Кітап + -хана + -ға = кітапханаға
Жаз + -ушы + -ымыз = жазушыларымыз
Қателіктер мен оларды болдырмау жолдары
Морфология бөлімін меңгеру барысында жиі кездесетін қателіктер мен оларды болдырмау жолдарына назар аудару маңызды.
Жиі кездесетін қателіктер
Жұрнақтарды дұрыс қолданбау: Сөздің септік жалғауларын қате қолдану.
Қате: Мен кітап оқимын.
Дұрыс: Мен кітапты оқимын.
Түбірдің өзгеруін елемеу: Түбір сөздің өзгеруін дұрыс еместігі.
Қате: Ол жазушыы.
Дұрыс: Ол жазушы.
Қосымшаларды дұрыс реттемеу: Қосымшалардың дұрыс реттелмеуі.
Қате: Кітапханаға мен барамын.
Дұрыс: Мен кітапханаға барамын.
Қателіктерді болдырмау жолдары
Түрлену ережелерін оқу: Сөздердің септік жалғауларын, жұрнақтарын және қосымшаларын дұрыс қолдану үшін морфологиялық ережелерді мұқият оқу.
Тәжірибе жасау: Көп сөйлем құрастырып, олардың дұрыс морфологиялық құрылымын тексеру.
Қателерді талдау: Жазылған сөйлемдерді оқу, қателіктерді анықтау және оларды түзету.
Тілдік жаттығулар: Морфологиялық жаттығулар жасап, сөздердің дұрыс түрленуін меңгеру.
Қорытынды
Морфология бөлімі қазақ тілінің сөз құрылымын, сөз таптарын, сөздердің түрленуін және сөзжасау процестерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Сөздердің дұрыс құрылымы мен грамматикалық формаларын меңгеру арқылы оқушылар қазақ тілінде дұрыс және түсінікті сөйлемдер құра алады. Морфология бөлімін жетік меңгеру тілдік дағдыларды жетілдіруге және қазақ тілін шығармашылық тұрғыда қолдануға негіз қалайды.